آذربایجان ایران بزرگترین بخش سرزمینهایی است که امروز آذربایجان نام گرفته اند . تنها وجه تمایز آذریها از دیگر ایرانیان زبان است مساله زبان در گذشته وحال یک عامل مجادله میان ناسیونالیستهای افراطی ترک درآذربایجان شوروی سابق وآذربایجان ایران بوده است. نظر غالب آن است که گوشیهای ترکی کنونی درجریان موجهای مداوم تهاجمات ترکان از آسیای مرکزی (از سلجوق تا مغول) از قرن پنجم تا هفتم هجری، جایگزین زبان بومی آذربایجان شد .

پیش از حمله مغول وخوارزمشاهیان به ایران، زبان آذربایجان به نام آذری شاخه ای از زبانهای ایرانی بود. احمد کسروی، مورخ ایرانی وزبان شناس اهل آذربایجان بود که این موضوع را برای نخستین بار به صورتی علمی مطرح کرد. کسروی در اثر کلاسیک خود آذری یا زبان باستان آذربایجان که درسال ۱۳۰۴ منتشر شد، براساس منابع مختلف عربی، فارسی ودیگر منابع تاریخی ، استدلال کرد که زبان آذربایجان و پهلوی آذری ، یکی از زبانهای باقی مانده ایران عصر ساسانی بوده است . ترکی کنونی به تدریج توسط ترکان مهاجر غز از آسیای مرکزی در دوران حکومت سلجوقیان وبه دنبال تهاجم مغولان وارد آذربایجان شد. حکومت ایلخانان مغول وتیموریان جایگزین زبان آذری قدیم با ترکی کنونی را تسهیل کرد وظهور سلسله صفوی این تغییر و تحول را استحکام بخشید. به طور کلی از زمان صفویان که تبریز پایتخت ایران شد زبان مردم آذربایجان هم ترکی شد. چون صفویان خود ترک بودند. حتی قبل از سلسله صفویه شاعران آذربایجان به زبان فارسی شعر می سرودند . سکینه برنجیان، محقق آذری، با استفاده از واژه آذری برای اشاره به زبان ترکی کنونی مخالف است وتاکید می کند که:

منظور از آذری ، زبان ایران آذربایجان در دوران پس از اسلام وقبل ازحمله مغول بوده است. زبان جنوب غربی اوغوزی – ترکی یا آن چه امروزه ترکی آذری می نامیم زبان ترکانی بود که درجریان قرون ۱۱ و۱۲ میلادی به آذربایجان مهاجرت کردند و نیز دربخشهای دیگر ایران و عراق امروزی ساکن شدند. ترکی آذری شکل قطعی خود رابه عنوان یک زبان ادبی پس از حمله مغول دراوایل قرن ۱۳ میلادی یافت وآن زمانی بود که قبایل ترک مختلف دیگربه ساکنان مهاجر قبلی ترکهای اوغوزی پیوستند. نقل وانتقال ومهاجرت مداوم عناصر ترکی در منطقه ترکی آذری را قادر ساخت تا جایگزین آذری اصلی یا مادی، زبان ایرانی کهن این منطقه شود. برخی از آذریهای ایرانی خواستار ارتقای زبان فارسی وجایگزین کردن آن به جای زبان ترکی وارداتی شدند. دکتر تقی ارانی که خود اهل آذربایجان بود براین نکته اصرار ورزید که آذربایجانیها مشتاق فراگیری فارسی، یعنی زبانی هستند که درنتیجه تهاجمات مکرر مغولان آن را فراموش کرده اند. سید حسن تقی زاده هم این اندیشه را مطرح می کرد که زبان فارسی به عنوان ابزاری جهت احیای مجدد ملت ایران باید تقویت شود . از سوی دیگر پان ترکیستهای ایران – آذربایجان وترکیه معتقد بودند ترکها قبل از ظهور اسلام دراین منطقه می زیستند. این عده که بیشتر آنها از طرف دولتهای خارجی ترکیه وآذربایجان تقویت می شوند وهدف آنها تجزیه ایران است باید کتاب ترکان وایرانیان در زمان ساسانیان را حتما مطالعه کنند . درمورد ریشه های نام آذربایجان دیدگاههای مختلفی مطرح است . مهمترین دیدگاه برآن است که آذربایجان از کلمه آذر به معنی آتش می آید. براساس این دیدگاه این منطقه سنگر مستحکم آیین زرتشت و مرکز مقدس ومذهبی ایران باستان است.چون بسیاری از معابد نظیر آتشکده آذر گشنسب دراین منطقه قرار دارد .

دیدگاه دوم نام آذربایجان را به آتروپات قهرمان ایرانی منسوب می کند که دربرابر حمله اسکندر به ایران مقاومت کرد این منطقه را ازآن پس آتروپاتکان نامیدند که پس از اسلام تبدیل به آذربایجان یا آذرآبادگان شد. ازنظر تاریخی دردوران مادها وهخامنشیان آذربایجان بخش شمالی ومهم ایران بود وپدربزرگ کوروش کبیر خود از مادها بود. آذربایجان مرکز ایرانی گری در برابر یونانی گری پس از حمله اسکندر بود. آذربایجان برای ساسانیان اهمیت استراتژیک ومذهبی داشت  زیرا نه تنها مرکز اصلی دین زرتشت دین رسمی دولت ایران درزمان ساسانیان به حساب می آمد. آذربایجان پس از اسلام اهمیت تاریخی خود را زمانی بازیافت که سلسله صفوی درایران به قدرت رسید. صفویان که از آذربایجان برخاسته بودند، تشیع را بعنوان دین رسمی ایران معرفی می کردند. نه تنها از زمان صفویان، بلکه پیش از آنها از دوران سلجوقیان تا پایان قاجار به ایران را سلسله های ترک زبان اداره کردند. بابک خرمدین یک ایرانی وزرتشتی بود که علم قیام علیه حکام عرب را درآذربایجان برافراشت. آذربایجان وتبریز محل اقامت شاهزادگان قاجار بود درحالی که قاجار درقرن نوزدهم تهران را به عنوان پایتخت برگزیدند، تبریز اهمیت خود را حفظ کرد ونقش حیاتی درانقلاب مشروطه ایران ایفا کرد. محمد حسین شهریار شاعر بلند آوازه ایران دربرابر همه فشارها وتشویقهای پان ترکیستهای آذربایجان شوروی برای  سرودن اشعار ناسیونالیستی ترکی مقاومت کرد وهرگز نپذیرفت که آذربایجان می تواند جدا ازایران دارای هویتی باشد . آذرآبادگان من سرایران من است ای سرسبز وطن آذر آبادگان من … سرزمین شمس وزرتشت آبروی میهن است .

توهمایون مهد زرتشتی وفرزندان تو (خطاب به بابک)

پور ایرانند وپاک آیین نژاد آریان

اختلاف لهجه ملیت نزاید بهر کس

ملتی با یک زبان کمتر به یادآرد زمان

گر بدین منطق تو را گفتند ایرانی نه ای

صبح را خوانند شام وآسمان را ریسمان

مادرایران ندارد چون تو فرزندی دلیر

روز سختی چشم امید از تودارد همچنان

بی کس است ایران، به حرف ناکسان از ره مرو

جان به قربان تو ای جانانه آذربایجان( محمد حسین شهریار)